Večito - sto godina od rođenja arh. Bogdana Bogdanovića

Sto godina od rođenja arh. Bogdana Bogdanovića (1922-2010)

„Hoteći da pobegnem od jednog meni stranog, otuđenog sveta moderne arhitekture, zašao sam igrom slučaja u jednu posebnu oblast arhitekture u kojoj nema ni modernog ni nemodernog, u kojoj postoji samo večito“. Bogdan Bogdanović, Saopštenje SANU o dosadašnjem radu, 1972.

Trebalo bi nam zaista mnogo reči u pokušaju da stilski determinišemo i priključimo Bogdana Bogdanovića nekoj epohi. Sinteza klasično-arhajskog i savremenog, uz uplive romantizma, simbolizma, nadrealizma… Posao je tim teži što ne postoje ni preteče, ni apologeti, ni sledbenici ove jedinstvene pojave. Međutim, istina je da njegovo delo nosi izrazitu stilsku sigurnost i željeno je dete socijalističke epohe. I pored toga što u dosadašnjim hronikama i analizama postoji čitav kosmos građe, i što je Bogdan čitavog života pisao o onome što je gradio (ali i gradio ono što je pisao!), njegova pojava u jugoslovenskoj i srpskoj arhitekturi ostaje fenomen i neugasna inspiracija. Bogdanovićevi projekti nastali su učešćem na značajnim konkursima u posleratnim decenijama, ili kao pozivni radovi od strane državnih i lokalnih funkcionera. Striktno memorijalne tematike, naručivani su sa ciljem obeležavanja mesta stradanja boraca NOB-a. Karakteristično je da su čitave zajednice učestvovale u njihovoj izgradnji – radnim akcijama, poklonima u materijalu, učešćem đaka – poistovećujući se sa spomenicima. Bili su to zametni pregalački poduhvati, najčešće višegodišnji, koji su glorifikovali ljudski rad, snagu zajedništva i protomajstorovu viziju. Dvadeset memorijala rasutih širom nekadašnje Jugoslavije, isto toliko napisanih knjiga, desetak urbanističkih projekata, preko tri stotine napisa u hemerotekama, preko trinaest hiljada crteža, ukazuju na snažnu, zaokruženu i više nego plodnu stvaralačku ličnost Bogdana Bogdanovića.

„Početak svega“ je Spomenik jevrejskim žrtvama fašizma na Sefardskom groblju u Beogradu (1951– 1952). Tokom rada na projektu Bogdan je otkrio jevrejski misticizam, i to otkriće je bilo sudbonosno, budući da je definisalo metafizički pristup kao trajni smer njegove sveukupne delatnosti. Arhitekta je progovorio nekim novim, krajnje neobičnim jezikom. Njegova „mašta kao da je dobila krila“ na kojima će „leteti“ do kraja radnog veka.

Spomenik u Prilepu

Spomenik na Jasikovcu, detalj na ulazu​

Već naredna dva izgrađena spomenika (Sremska Mitrovica, Prilep, oko 1960) izazvala su zapažen publicistički odjek na zapadu, a sa spomenikom u Jasenovcu (završen 1966) Bogdanović je bio potpuno priznat međunarodni graditelj. U ovim delima naš neimar će već sasvim definisati svoj stil, razvivši formulu u smislu ambijenta i urbanizma. Njegova arhitektura postaje „muzika“, poetika prostora. Neprestano težeći iracionalizmu, rekonstruišući primordijalni ikonički znak, spasavajući ornament od klevete zločina, Bogdanović je svojim gradnjama virtuozno ilustrovao jednu istinu: da je arhitektura, kao i svaka umetnost, čulna. Da, čulna! Tako je njegova arhitektura čulna ali ne patetična, lako razumljiva ali ne didaktička, ikonična a ne atributivna, slobodna a ne stereotipna, acte gratuit a ne praedestinata. „Najraskošnije delo svoje graditeljske mladosti“, Partizansko groblje u Mostaru (1959–1965), Bogdan je gradio šest godina, sve vreme „ponet nekom dubokom, unutrašnjom vatrom“. U sazvučju muzike dleta i bata korčulanskih kamenorezaca i kosmo-poetske vizije protomajstora, rođen je grandiozan kameni grad.

„Slobodište“ u Kruševcu

„Slobodište“ u Kruševcu je memorijal koji se više no ikoji drugi obraća živima, hrabreći čoveka upečatljivim porukama i slaveći život kroz svoju prostranu prirodu i gradske rituale. Kada je u tim godinama odabran da kreira i Spomenik u Jasenovcu, najvećem koncentracionom logoru u Jugoslaviji, Bogdanović je opet pristupio novoj, drugačijoj koncepciji. Cvet pored vode, osim što još jednom ovaploćuje Empedoklovu tezu o četiri praelementa, sadrži i složen metod anagrama, vrlo omiljen ovom umetniku. Bogdanović je bio vrlo sistematičan – za svoje spomenike istraživao je duboko po istoriji i mitovima, po geografiji predela, po običajima i etičkim sistemima, po civilizacijskim slojevima.

Spomen park u Čačku

U delima koja su usledila krajem sedme i početkom osme decenije (Kosovska Mitrovica, Leskovac, Knjaževac, Štip) sabrana je sva „erudicija“ njihovog majstora i njihovog locus-a. U okamenjenom a tako živom svedočanstvu lepote, caruje princip dualnosti i izostaje bilo kakva negativna simbolika. Bilo da je u pitanju prirodni ambijent iznad grada, ili „polis u polisu“, kreirana je i naglašena duhovno-simbolička veza između spomenika i grada. Svoj konačni izgled mnogi Bogdanovićevi projekti dobijali su tek tokom izgradnje. Prethodilo im je i nasleđivalo ih veliko promišljanje, iskazano kroz tzv. „mitski crtež“, a samo pozicioniranje elemenata kompozicija bilo je plod pažljivog studiranja, mitsko-instinktivnog porekla – ponekada kroz solarnu konotaciju, a ponekada čak učešćem dece. Bihać, Čačak, Novi Travnik, Berane, Vukovar i Popina nose raznolike koncepte (Bogdanović je bio veliki protivnik ponavljanja), ali ih ujedinjuje fenomen spajanja „smrtnog čoveka i besmrtne prirode“ iskazan već potpuno čistim, arhaičnim jezikom. Većina tih monumenata ima simboliku hrama, prostorom dominiraju lukovi i krugovi, scenografski efekat doveden je do vrhunca.

***

Izložbu čini 4 segmenta: veliki eksponati monografski posvećeni svakom Bogdanovićevom memorijalu – u neuobičajenoj formi velikih krugova; izložbene vitrine sa gotovo celokupnim Bogdanovićevim književnim stvaralaštvom; atrijumske folije sa topografskom mapom Bogdanovićevih dela na prostoru SFRJ, hronološkom kartom, bibliografijom i detaljnim pregledom Bogdanovićeve izložbene aktivnosti, a četvrti korpus izložbe je multimedijalni film u trajanju od 1h 22 min kao snimkom virtuelnih poseta svakog od Bogdanovićevih dela na terenu – sa zemlje i iz vazduha.

Fotografije: Predrag Novaković

Autor, kustos i likovni identitet izložbe: mr Mare Janakova Grujić

Pokrovitelj produkcije projekta: DPC Digital Printing centar

Organizator: Centar za graditeljsko nasleđe „VAM“

Galerija ATRIJUM Biblioteke grada Beograda 21. septembar – 10. oktobar 2022.

Članak objavljen u časipisu DRVOtehnika, oktobar 2022.