Šuma i klimatske promene: Ugroženi osnovni postulati održivog upravljanja šumama

Prema dosadašnjim opažanjima i istraživanjima velike temperature u vreme vegetacionog perioda izazivaju toplotni stres, a potom fiziološki oslabljenu šumu napadaju negativni biotički činioci. Rezultat je sušenje šuma. Ključni problem je prilagođavanje šumskih ekosistema na klimatske promene koje se odvijaju velikom brzinom. Preduzimanje odgovarajućih mera u upravljanju šumama može u izvesnoj meri da smanji ekološke i društveno–ekonomske posledice mogućeg propadanja šuma pod uticajem klimatskih promena.

Utvrđivanje mera zaštite šumskih ekosistema zahteva detaljna istraživanja uticaja regionalnih promena klime na šumske zajednice i analizu ekoloških i društveno–ekonomskih posledica propadanja šuma.

U proteklih 20 godina sve godine, (osim 1976., 1978. i 1984.) su imale pozitivna normalizovana odstupanja letnje temperature. Podaci koji se odnose na klizni trend temperature vazduha za područje Srbije (1951. do 2005.) ukazuju da trend vrednosti ima pozitivan predznak. Intenzitet mu je između 1,0 i 2,0 °C za 100 godina. U poslednjih 35 godina (1971. do 2005.) godišnja temperatura za područje Srbije se povećava intenzitetom većim od 2,5° C za 100 godina.

 Posle 1984. godine suše tokom leta su sve jače. Najintenzivnija letnja suša zabeležena je 2000. godine, a znatan deficit letnjih padavina je zabeležen i 2003. godine. Intenzitet redukcije letnjih padavina, po nizovima u poslednjih 30-40 godina, iznosio je više od 20% normale za 50 godina.

Klimatske promene se javljaju kao ugrožavajući i ograničavajući faktori u zaštiti biološke raznovrsnosti šumskih ekosistema. Prema kompententnom izveštaju o globalnim  promenama klime (1994.) koji se odnosi na globalno zagrevanje atmosfere i scenario promena klime u dokumentu „Uticaj klimatskih promena na poljoprivredu, šumarstvo i prirodne ekosisteme“ kao potencijalno negativni uticaji ističu se: 

1. Negativni efekti kao posledica povećanja intenziteta i čestine opasnih atmosferskih pojava kao što su suša, olujne nepogode i ekstremno visoke temperature, intenziviranje erozije zemljišta u uslovima uvećane evapotranspiracije i širenje areala pojedinih štetočina i biljnih bolesti. Naša zemlja se nalazi u graničnom području sa najvećom frekvencijom pojave suše. Na umerenim i višim geografskim širinama očekuje se povećanje dužine vegeacionog perioda, kao posledica globalnog zagrevanja vazduha.

2. Rast srednje temperature vazduha imaće za posledicu pomeranje klimatskih a usled toga i vegetacionih zona kako po geografskoj širini (ka polovima) tako i po nadmorskoj visini. Pri tome bi promena temperature samo za jedan stepen uslovila njihovo pomeranje ka polovima za 200 do 300 km. Odgovarajuće pomeranje ka većim nadmorskim visinama se procenjuje na 150 do 200 m. Pomeranje klimatskih zona ka severu može imati za posledicu i smanjenje proizvodnje u šumskim ekosistemima.

 3. Globalno zagrevanje atmosfere imaće za posledicu pomeranje određenih tipova šumskih zajednica ka polovima za nekoliko stotina km i promenu njihove strukture. Isto se može očekivati i u visinskom pogledu. Osim toga, u nekim oblastima može se očekivati povećana smrtnost drveća kao posledica stresa i napada štetočina i biljnih bolesti, promene u brzini rasta, otežana prirodna i veštačka regeneracija, kao i povećanje šteta prouzrokovanih šumskim požarima i atmosferskim nepogodama. Zagađen vazduh, kisele kiše, kao i proces zakišeljavanja zemljišta su faktori, koji uz klimatske promene, mogu imati za posledicu ozbiljno pogoršanje stanja šumskih ekosistema.

4. Očekivane klimatske promene će prouzrokovati ozbiljne promene u prirodnim (šumskim) ekosistemima, koje će se ogledati ne samo u njihovoj dislokaciji, već i promeni njihove strukture.

5. Očekuje se smanjenje biološke mogućnosti za adaptaciju ograničene raznovrsnosti. Najugroženije su zajednice i vrste čije su mogućnosti za adaptaciju ograničene (u našim uslovima planinske, ostrvske i obalne zajednice, rezervati, odnosno endemske vrste, vrste koje naseljavaju specifična staništa, kao i vrste sa sporom i otežano reprodukcijom).

Trenutni negativni efekti na šumskim ekosistemima su u Srbiji očigledni. Sušenje šuma je prisutno na celoj teritoriji. Na severu u Vojvodini najviše se suši cer, u brdskom pojasu kulture i veštački podignute sastojine četinara, a u planinskom pojasu smrča, jela i bukva. Na pojedinim lokalitetima (NP Tara, Goč, Čemerno i drugim) intenzitet je takav da su ugroženi osnovni postulati održivog upravljanja šumama, a odnose se na stabilnost, proizvodnost i samoobnovljivost šuma. Trajnost proizvodnje, prinosa i prihoda su ugrožene posebno na ekstremnijim staništima na serpentinitu i peridotitu. Sušenje je dinamičkog karaktera i po izvršenoj sanitarnoj seči šuma opet požuti i pocrveni za najviše mesec dana.

Sušenjem je u pojedinim sastojinama narušena stabilnost sastojina. Prema dosadašnjim opažanjima i istraživanjima velike temperature u vreme vegetacionog perioda izazivaju toplotni stres, a potom fiziološki oslabljenu šumu napadaju negativni biotički činioci. Rezultat je crvena i osušena šuma. Ključni problem je prilagođavanje šumskih ekosistema na klimatske promene koje se odvijaju velikom brzinom. Preduzimanje odgovarajućih mera u upravljanju šumama može u izvesnoj meri da smanji ekološke i društveno–ekonomske posledice mogućeg propadanja šuma pod uticajem klimatskih promena.

Očekivani efekti ovakvih promena klime na duge odseke vremena u odnosu na šumske ekosisteme, šumske zajednice i vrste drveća, žbunja i prizemne vegetacije koji ih čine su:

1. Pomeranje granica pojedinih tipova šuma u odnosu na geografsku širinu i nadmorsku visinu.

2. Drugačija prirodna preraspodela površina tipova šuma u njihovom međusobnom odnosu.

3. Verovatno, gledano na duži rok, gubljenje bitke pojedinih zajednica i njihovo „odustajanje“ od trke i istiskivanje (nestajanje).

4. Drugačiji sastav pojedinih biljnih zajednica uz nestajanje jednih i pojavu drugih vrsta u odnosu na spratovnost i socijalni položaj.

5. Promena odnosa pojedinih vrsta drveća prema svetlosti.

6. Šumske zajednice će biti izloženije različitim negativnim uticajima koji su direktna ili indirektna posledica promena klime. Pri ovome svemu valja istaći da veći stepen rizika u vezi sa očekivanim negativnim efektima prati reliktne, retke i ugrožene šumske zajednice i osnovne vrste drveća po kojima su prepoznatljive.

7. Navedeni efekti kumulativno posmatrani će se direktno odraziti na mogućnost očuvanja biološke raznovrsnosti i realnost racionalnog upravljanja ovim resursom.

Navedeni očekivani efekti direktno utiču i na mogućnost i intenzitet planiranja održivog gazdovanja šumama. Pri tom dosadašnji koncept višenamenskog sistema planiranja kod svakog pojedinačnog cilja (opšteg ili posebnog) i mera za njihovo ostvarivanje mora se posebno analizirati u odnosu na promene klime kao jedan od osnovnih faktora rizika. Ovo nisu zadaci za budućnost nego primarna i hitna obaveza. 

Planiranje gazdovanja šumama treba da bude usmereno na čuvanje, zaštitu i povećanje biodiverziteta na ekosistemskom, specijskom i nivou gena i, gde je to adekvatno, na nivou predela. Planiranje gazdovanja šumama i kopnena inventura i kartiranje šumskih resursa treba da uključe ekološki značajna staništa, uzimajući u obzir zaštićene, retke, osetljive ili reprezentativne šumske ekosisteme kao što su obalski predeli, močvarna staništa, predeli sa endemičnim vrstama i staništa ugroženih vrsta, kako je to definisano referentnim listama, isto kao i ugrožene ili zaštićene genetske  in-situ resurse.

Smernice za praksu gazdovanja šumama u ovim uslovima su:

– Prirodno obnavljanje treba da bude prioritet, treba obezbediti adekvatne uslove kako bi se osigurao kvantitet i kvalitet šumskih resursa i da su postojeće provenijencije dovoljno kvalitetne za stanište.

– Pri obnavljanju i pošumljavanju, tamo gde je to prikladno, prioritet treba da imaju domaće vrste i lokalne provenijencije dobro prilagođene stanišnim uslovima. Treba koristiti samo one introdukovane vrste, provenijencije ili varijetete čiji uticaji na ekosistem i na genetski integritet domaćih vrsta i lokalnih provenijencija može biti procenjen i ako negativni uticaji mogu biti izbegnuti ili minimalizovani.

– Prakse gazdovanja šumama, tamo gde je to prikladno, treba da unaprede raznovrsnost i horizontalnih i vertikalnih struktura, kao u raznodobnim sastojinama, i diverzitet vrsta, kao u mešovitim sastojinama. Tamo gde je to prikladno, aktivnosti treba takođe usmeriti na čuvanje i obnavljanje predeonog diverziteta.

– Tradicionalni sistem gazdovanja kojima su stvoreni vredni ekosistemi, treba podržati na odgovarajućim staništima, kada je to ekonomski izvodljivo.

– Aktivnosti na nezi i seči treba sprovoditi na način koji minimalizuje oštećenja ekosistema. Gde god je to moguće treba preduzeti praktične mere kako bi se unapredio ili očuvao biološki diverzitet.

– Infrastrukturu treba planirati i graditi na način koji minimalizuje oštećenja ekosistema, posebno retke, osetljive ili reprezentativne ekosisteme i genetske rezervate, i uzimajući u obzir ugrožene ili ostale značajne vrste – posebno njihove modele migracije.

– Imajući u vidu gazdinske ciljeve, mere treba da budu preduzete da se uravnoteži pritisak populacija životinja i pašarenja na obnavljanje šuma i rast, isto kao i na biodiverzitet.

– Stojeća ili pala odumrla stabla, šuplja stabla, stare gajeve i posebno retke vrste drveća treba ostaviti u onoj količini i prostornim rasporedom koliko je to neophodno da bi se obezbedio biološki diverzitet, uzimajući u obzir potencijalne posledice na zdravstveno stanje i stabilnost šuma i na okolne ekosisteme.

– Posebna ključna staništa u šumama kao što su izvori vode, močvare, izbijanja matičnog supstrata, klisure treba zaštititi ili, gde je to moguće, obnoviti tamo gde je oštećeno šumskim radovima.

Na Goču u Gazdinskoj jedinici Sokolja održan seminar sa ciljem utvrđivanja uzročnika sušenja šuma i predloga mera sanacije.