Starost stabala je sve manja - deformacije rezane građe su sve veće
Nedavno je čuveni britanski časopis Ekonomist (The Economist) objavio tekst pod naslovom „Svet gubi svoje veliko staro drveće”. Fokus teksta (i pažnje javnosti) je na podacima iz naučnog rada koji je objavljen u jednom od najcenjenijih naučnih časopisa – Science. Više od 20 naučnika je udružilo svoje podatke u pregledni rad koji se bavi promenama koje se događaju u svetskim šumama u poslednjim decenijama. U radu se navodi da je svet u poslednjih 115 godina (od 1900) izgubio više od jedne trećine svojih tzv. primarnih šuma (šuma koje su se razvijale bez uticaja čoveka minimalno 140 godina). U istom periodu se površina pod mladim šumama (ispod 140 godina starosti) gotovo utrostručila (videti levi deo slike 1). To ipak nije uspelo da nadoknadi prethodno navedeni gubitak, pa je ukupna površina pod šumama smanjena (zapremina još više od toga). Kako se na slici može videti, u poslednjih dvadesetak godina je taj pad zaustavljen – prvenstveno kroz sadnju novih šuma, iako procenti pokrivenosti veoma variraju između kontinenata. Tako je u Evropi u poslednjih 25 godina površina pod šumom povećana za više od 90 hiljada km2. Ilustracije radi, to je ekvivalentno površini Srbije.
Bitno je naglasiti da je osnovni uzrok deforestacije (tamo gde se ona događa) dobijanje novog poljoprivrednog zemljišta, mnogo manje su to potrebe drvne industrije. Međutim, pored promene namene zemljišta, veliki uticaj na kraći životni vek (ali i manju visinu) šuma imaju klimatske promene: rast temperature, požari, suše, oluje, pojačano dejstvo biotskih uticaja (prvenstveno insekata). Sa ekološkog aspekta posmatrano, značaj starih šuma je mnogo veći u odnosu na mlade: sadrže više različitih drvnih vrsta i vezuju više ugljen-dioksida. Svako drvo koje padne i ostane u šumi kroz proces truljenja postepeno emituje ugljen-dioksid koji je vezivalo tokom rasta (tokom požara je ta emisija gotovo trenutna). Procena je da je gubitak šuma tokom 2019. godine toliki da je doveo do emisije ugljen-dioksida od 1,8 gigatona (milijardi tona), što je više od količine koju emituju svi automobili u Evropi tokom jedne godine. Samo deo ovog ugljen-dioksida će uspeti da veže novo, mlado drveće.
Kao posledica gubitka primarnih šuma, danas je prosečna starost svetskih šuma manja za više od 20% u odnosu na početak dvadesetog veka. Ove promene po kontinentima su prikazane na desnom delu slike 1. Iako smanjena starost u Evropi za skoro polovinu izgleda dramatično, zapravo je posledica pošumljavanja, plantaža i intenzivnog rasta šume nakon proređivanja. Treba dodati da je i polazna tačka za evropske šume tj. starost u 1900. godini znatno niža od ostatka sveta što je uzrokovano intenzivnim sečama u prethodnim vekovima. Sa druge strane, starost šuma u Južnoj Americi je snižena za svega 9%. Razlog je što se najveći deo teritorije gde se šume intenzivno seku pretvara u poljoprivredno zemljište, tj. samo ispada iz obračuna prosečne starosti (ne umanjuje se prosek, što bi se dešavalo da se istovremeno sade nove šume).
Slika 1. Površina šuma u odnosu na starost, u periodu 1900-2015 (levo) Promena starosti šuma po kontinentima, u periodu 1900-2015 (desno)
Izvor: McDowell et al. (2020)* i The Economist
U svakom slučaju, može se konstatovati da su danas stabla u šumama manjih prečnika, manje visine, ali i da su osetljivija na napade bolesti i insekata nego u prošlosti. Ovo poslednje je najverovatnije povezano za porastom temperature, dužim sušnim periodima i brojnijim i dužim šumskim požarima. Problemi sa bolestima i insektima su naročito povećani u Evropi i Severnoj Americi. Na našim prostorima su vrlo prisutni problemi sa smrčom (u nižim predelima) i jasenom.
Uticaj na drvnu industriju
Prethodno navedene trendove svakako oseća i kompletna svetska drvna industrija. Na ovim prostorima, pored tradicionalnih problema sa kvalitetom sirovine iz izdanačkih šuma, se takođe sve više primećuju posledice toga što su stabla u šumama niža i tanja. Prosečni prečnik trupaca lišćara na pilani je danas znatno manji nego pre nekoliko decenija. Trupci manjih prečnika daju manje iskorišćenje u rezanu građu što automatski znači da su manje isplativi. Ono što je možda i značajnije je da je procenat deformisane građe iz ovakvih trupaca i pre, a naročito posle sušenja, mnogo veći nego kod rezane građe dobijene iz lišćarskih trupaca većih prečnika. Problemi obuhvataju gotovo sve tipove deformacija: vitoperenje, podužnu i bočnu zakrivljenost, nešto manje koritavost. Razlozi povećanih deformacija su u velikom učešću juvenilnog i reakcionog drveta u trupcima malih prečnika. Juvenilno (mlado) drvo se nalazi u centru i oko centra svakog trupca, ali je njegovo procentualno učešće mnogo veće u malim prečnicima. Slično, kao reakciju na spoljna opterećenja (vetar, sneg, led) stablo razvija tzv. reakciono drvo. Kako su stabla većih prečnika mnogo stabilnija, to je procenat reakcionog drveta u kasnijim periodima razvoja manji. Karakteristika i juvenilnog i reakcionog drveta je da se različito utežu (naročito po dužini) u odnosu na „normalno” drvo. S obzirom da veliki broj sortimenata iz tankih trupaca sadrži i deo juvenilnog i/ili reakcionog drveta, to su i problemi sa deformacijama mnogo veći. Ovi problemi su najizraženiji kod bukve, jer je zbog visokih koeficijenata utezanja i inače sklona deformacijama. Situacija je vrlo slična i kod trupaca dobijenih iz mladih stabala (bez obzira što prečnici trupaca mogu biti veliki).
Navedene deformacije se javljaju i na samom prorezivanju trupaca, a potom već tokom prvih dana prirodnog sušenja (slika 2). Naravno, posle veštačkog sušenja je procenat deformisane građe još veći. Naročito su izraženi vitoperenost i bočna zakrivljenost, dok se podužna zakrivljenost može znatno smanjiti dobrim slaganjem i manjim horizontalnim rastojanjem između letvica. Ne treba zaboraviti da su kod tankih i/ili mladih trupaca često prisutna i tzv. biološka naprezanja – naprezanja koja se razvijaju u stablu tokom rasta. Ona se u vidu deformacija i pukotina oslobađaju tokom rezanja trupaca, ali i kasnije. Obično se smatra da su pukotine i raspukline koje su šire od 5 mm posledica bioloških naprezanja (slika 2 desno).
Slika 2. Deformacije već na prirodnom sušenju bukove rezane građe: bočna zakrivljenost (levo) i bočna zakrivljenost i raspuklina od bioloških naprezanja (desno)
Preporuke za smanjenje ovih deformacija su uobičajene (ipak sa nešto manjim efektima): pravilno slaganje, manji horizontalni razmak između letvica (kod tanke građe npr. 30 cm), opterećivanje složaja (preporuka 500 – 600 kg po m2 složaja), izbegavanje presušivanja građe. Ovo poslednje se odnosi i na prosečnu vlažnost dasaka, ali i na izbegavanje presušivanja površinskih slojeva, jer se na taj način takođe smanjuje pojava deformacija. Izbegavanje presušivanja površinskih slojeva se može postići ranijim ulaskom u fazu izjednačavanja čime se preskače sam kraj aktivnog sušenja u kome su ravnotežne vlažnosti često ispod 4%. Efikasniji način je da se režimi izmene tako da ravnotežna vlažnost ni u jednom trenutku do kraja sušenja ne bude niža od 4,5 – 5%. Ovo dovodi do toga da vlažnost površinskih slojeva ne padne ispod 5,5 – 6%, time je i rezultat po pitanju deformacija bolji. Ova izmena u režimima smanjuje i potrebu za fazom izjednačavanja, dok faza kondicioniranja ostaje obavezna.
*McDowell N. et al. 2020. Pervasive shifts in forest
dynamics in a changing world. Science 368 (6494)
Tekst je objavljen u časopisu DRVOtehnika br 68, oktobar 2020.
