Parenje rezane građe - za početnike

Gruba procena – na osnovu ličnog iskustva – je da se u Srbiji i zemljama u okruženju gotovo 90% rezane građe bukve pari. Taj se proces toliko podrazumeva da čak mnogi i nemaju drugi odgovor na pitanje zbog čega to rade. Evo kratkog podsetnika zbog čega parimo sirovu rezanu građu.

Proces parenja podrazumeva izlaganje sirove rezane građe zasićenoj vodenoj pari temperature 80-100° (najčešće). Trajanje ovog procesa zavisi od vrste drveta i željene promene boje i iznosi od 12 h (blago parenje bukve) do 7 i više dana (bagrem, hrast).

Domaće vrste drveta koje se pare: bukva, orah, trešnja, bagrem, jova, hrast (retko), četinari (retko).

Promena boje

Osnovni cilj parenja rezane građe je promena boje drveta i to po čitavom preseku. U zavisnosti od vrste drveta, ta promena donosi “živopisniju” boju ili pak smanjuje razliku između prirodne boje srčike i beljike. Cilj parenja bukve – najznačajnije vrste drveta na ovim prostorima – danas je po pravilu dobijanje tek nešto tamnije (crvenkastije) boje od prirodne boje bukovog drveta. Ovo se ostvaruje vrlo kratkim procesom parenja (nekada u kombinaciji sa nižim temperaturama) koji se u praksi obično naziva blago parenje. Krajnje levo na slici 1 je prikazan izgled neparene bukve, a u sredini boja blago parenog drveta. Krajnje desno je “tvrdo” parena bukva – tamno crvenkasto-braon boja koja se dobijala dužim procesima parenja i gotovo je izjednačavala boju lažnog srca i okolnog, svetlog drveta. Ovaj proces dužeg parenja (“tvrdo”, “na crveno”), iako dominantan u čitavoj drugoj polovini dvadesetog veka, danas se za bukvu gotovo ne primenjuje.

Slika 1. Izgled neparene (levo), blago parene (sredina) i “tvrdo” parene (desno) bukve

Slika 2. Izgled neobrađene, blago parene bukove daske (levo) i ploče od blago parene bukove frize (desno)

Na slici 2 prikazan je izgled neobrađene, blago parene bukove daske. Iako na prvi pogled njena površina izgleda prilično crveno, stvarna boja drveta je dosta svetlija i vidi se na poprečnom preseku. Na desnoj strani je fotografija obrušene ploče izrađene od blago parene bukove frize. Pored bukve, tradicionalno se pare i voćkarice (orah, trešnja), kao i bagrem. Postoje određeni pokušaji i industrijskog parenja hrasta, ali uglavnom sa čestom pojavom kolapsa i lošijim kasnijim iskorišćenjem zbog pukotina.

Parionice

Parionice mogu biti zidane ili napravljene od prefabrikovanih aluminijumskih panela, sa termo izolacijom koja je po pravilu veća nego kod sušara. Zbog izuzetno agresivnog kondenzata koji nastaje tokom parenja (u kombinaciji sa visokom temperaturom i visokom relativnom vlažnošću) preporuka je da se unutrašnjost parionice premazuje kiselootpornim premazom. U beton unutar i ispred parionice obavezno se dodaju aditivi kako bi mu se popravila vodonepropusnost tj. trajnost. Za optimalno zaptivanje u parionicama se koriste termootporni silikon i visokootporne silokonske gume.
U praksi se mogu videti dva tipa parionica: za direktno i za indirektno parenje. Osnovna razlika je u načinu dobijanja pare: ili se para proizvodi u parnom kotlu i u parionicu ubrizgava kroz mlaznice (direktno parenje) ili se dobija posredno – isparavanjem vode koja se nalazi u kanalu u podu parionice (indirektno parenje). Prednosti direktnog parenja su brzo postizanje željenih uslova, jednostavna oprema i kontrola, dok su prednosti indirektnog parenja manja potrošnja vode (energetski efikasniji proces), umereniji uslovi i mogućnost rada sa različitim energentima.
Bez obzira na tip, u parionicama se po pravilu meri temperatura, dolazna temperatura pare (ili drugog medijuma za grejanje), a po potrebi i temperatura drveta.

Proces parenja

Za proces parenja se rezana građa može slagati i u pune složajeve, tj. bez letvica. To je nekada bilo uobičajeno, jer je proces parenja bukve bio duži i bilo je dovoljno vremena da para “stigne” do svakog dela drveta, a kapacitet parionica je bio bolje korišćen. Međutim, zbog današnjih kraćih ciklusa (za bukvu ukupno 12 – 20 časova) građa se slaže na letvice. Iako ovo praktično smanjuje kapacitet parionice, organizacija posla je olakšana, jer nema ponovnog slaganja složaja nakon parenja – odmah su spremni za prirodno/veštačko sušenje.
Proces startuje početnim zagrevanjem (predgrevanjem) – temperatura se vrlo brzo podiže do 50-60° (brže kod direktnog nego kod indirektnog procesa). Potom temperatura raste po vrednosti zadatoj u režimu i kada se dostigne željena maksimalna temperatura počinje faza tzv. aktivnog parenja. Kao što je već navedeno, ona traje 1-8 časova pri blagom parenju bukve, a nekoliko dana za npr. orah ili bagrem. Nakon isteka zadatog vremena dovod grejnog medijuma se prekida, a parionica hladi nekoliko časova pre otvaranja vrata (najpre delimično, pa potpuno).

Promene u drvetu (osim boje)

Pored promene boje, čak i kratkotrajni proces parenja donosi određene benefite. Najpre, smanjuju se biološka naprezanja (naponi rasta) u drvetu koja izazivaju raspukline i deformacije rezane građe. Smanjuje se varijacija vlažnosti između dasaka, a ujednačava se i vlažnost po debljini svake daske (tzv. gradijent vlažnosti po debljini se smanjuje). Za bukvu je od značaja (videti sliku 2 levo) što i blago parenje eliminiše rizik od “sendvič efekta” – diskoloracije kod koje je površina drveta svetla, a unutrašnjost tamnija. Zbog svega navedenog, po pravilu se parena bukva bolje suši u odnosu na neparenu, tj. kvalitet sušenja parenog drveta je nešto bolji.

Najčešći problemi

Osnovni problem koji rezana građa odmah nakon parenja ima je mnogo veća sklonost pojavi plesni (buđi) u odnosu na nepareno drvo. Ugljeni hidrati (šećeri) se tokom parenja deponuju neposredno ispod površine drveta i predstavljaju optimalnu podlogu za razvoj plesni. Ona se javlja tokom prvih dana (ili nedelja) prirodnog sušenja, a rizik postoji tokom većeg dela godine (izuzetak je uglavnom najhladniji period zime). Često se razvoj plesni nastavi i tokom prvih nekoliko dana veštačkog sušenja. U kasnijoj fazi sušenja površina drveta je dovoljno suva (ispod 25%), a uslovi u sušari nepovoljni (previsoka temperatura) da bi se plesan mogla dalje razvijati.
Ukoliko tokom parenja dođe do sušenja rezane građe (najčešće zbog toga što u parionici nema dovoljno vodene pare, tj. klima nije zasićena) javljaju se vrlo intenzivne čeone pukotine.
Nedovoljna količina pare (ili neravnomerno raspoređena) u parionici može biti uzrok i neravnomerne boje parenog drveta. Ova situacija je češća kod indirektnog parenja. Jedan od uzroka je rešenje gde “korito” sa grejnim telima i vodom nije postavljeno u pod parionice već iznad njega. U takvim parionicama neretko građa iz donjih složajeva ne promeni boju dovoljno. Uzrok neravnomerne boje može biti i previše intenzivna kondenzacija pare koja se dešava zbog nedovoljno dobre izolacije i loše zaptivenosti parionice. Tada se velike količine kondenzata slivaju u vodu u kanalu, suviše je ohlade i vodena para ne isparava u dovoljnoj meri.
Pomenuti kondenzat i u potpuno ispravnim parionicama nastaje u velikim količinama. Zbog toga što sadrži polifenole i kiseline, po pravilu ga je potrebno hemijski neutralisati pre ispuštanja u kanalizaciju ili vodotokove. U saradnji sa nekoliko visokoškolskih ustanova, u Laboratoriji za hidrotermičku obradu drveta (Šumarski fakultet u Beogradu) ispituju se mogućnosti korišćenja ove industrijske otpadne vode u drugim oblastima.

Tekst objavljen u časopisu DRVOtehnika, broj 83, jul 2024.