Čudesni svet stolica - Marsel Brojer - AJSIKON ležaljka i fotelja

Okolnosti koje oblikuju

Marsel Lajoš Brojer, poznat među prijateljima kao Lajko, rođen je u jevrejskoj porodici 1902. godine na teritoriji današnje Mađarske. Posle kratkih studija umetnosti u Beču, upisao je tek osnovanu Bauhaus školu u Nemačkoj kao jedan od najmlađih polaznika. Ova radikalna umetnička i zanatska visokoobrazovana ustanova nastala po zamislima arhitekte Valtera Gropijusa, prepoznala je Brojerov potencijal i još tokom studija poverila mu rukovođenje stolarskom radionicom. Nakon što se škola preselila iz Vajmara u Desau 1925. godine, Brojer je pozvan da uz Jozefa Albersa, Vasilija Kandinskog i Paul Klea bude predavač na novoosnovanom odseku za arhitekturu. U tom periodu nastaju njegovi najpoznatiji komadi nameštaja izrađeni od hromiranih čeličnih cevi: Vasili stolica i konzolna stolica B33. 

„Moderna arhitektura nije stil, već stav.“ Marsel Brojer (1902-1981)

Posle uspona nacističke partije u Nemačkoj 1933. godine dolazi do zatvaranja Bauhaus škole, a deo njenog osoblja biva primoran da emigrira. Brojer prvo odlazi u Cirih gde za kompaniju Embru-Werke uspešno razvija kolekciju nameštaja od aluminijuma, da bi 1935. godine na poziv svog mentora iz Bauhausa, Valtera Gropijusa, prešao u London. Ubrzo po dolasku započinje saradnju sa Džekom Pričardom, modernistom koji je osnovao kompaniju Ajsikon (Isokon- Isometric Unit Construction), a koja se između ostalog bavila izradom nameštaja od otpresaka. Modeli finskog dizajnera Alvara Alta bili su popularni u Londonu, pa je Pičard verovao da će modernistički nameštaj izrađen u drvetu za razliku od onog od čeličnih cevi biti bolje prihvaćen na britanskom konzervativnom tržištu. Tako je Brojer istovremeno dobio priliku da eksperimentiše sa novim materijalima – otprescima i lameliranim elementima od drveta, ali i da bude jedan od predvodnika razvoja modernog dizajna u Velikoj Britaniji.

Među najpoznatije Brojerove stolice spadaju one izrađene od hromiranih čeličnih cevi: B3 stolica (slika levo) ili Vasili stolica nastala 1925. godine u radionici Bauhaus škole i B33 stolica (slika desno), konzolna stolica oko koje je imao sudski spor sa Mart Stemom oko autorskih prava, a izrađivala ju je kompanija Thonet, 1927-28. godine.

Ajsikon kompanija je sledila ideju Bauhausa o integralnom pristupu projektovanju, radeći na modernim objektima i njihovom opremanju. Godine 1934. završena je Ajsikon zgrada (Isokon building) u Londonu, koju je dizajnirao kanadski arhitekta Vels Kouts, a enterijeri stanova su vremenom počeli da uključuju i kolekciju nameštaja koja je najvećim delom predstavljala Brojerov autorski rad. 

Ajsikon stambena zgrada u Londonu (Lawn Road, Belsize Park) je zamišljena kao eksperiment minimalističkog urbanog života, a među njenim stanovnicima su bili i emigranti Bauhausa Valter Gropijus, Marsel Breuer i Laslo Moholji-Nađ.

Kao osnovni materijal za izradu Ajsikon nameštaja izabran je otpresak zato što je Džek Pričard želeo modernistički nameštaj u svojoj udobnoj i toploj verziji, ali i zbog njegove bliske saradnje sa engleskim ogrankom estonske kompanije Venesta. S obzirom da je nova tehnologija predstavljala svojevrstan izazov za Brojera, rešio je da iskoristi sve njene tehničke i estetske potencijale. Iako je veći deo elemenata izrađivan u Estoniji, Ajsikon kompanija je osnovala manji zanatski pogon u Londonu za izradu dodatnih elemenata, doradu i montažu, što je omogućavalo Brojeru neposredniji rad i više eksperimentisanja. Rad na novoj kolekciji bazirao je na rezultatima prethodne od aluminijuma, a dobijeni komadi nameštaja su samo na prvi pogled ličili na uzorne modele. Drvena varijanta podrazumevala je veće poprečne preseke, više elemenata i zahtevnije spojeve, odnosno potpuno drugačiju konstrukciju. Bili su neophodni dodatni vezači za ojačanje rama, kao i zahtevno ukrućenje lameliranih rukonaslona sa unutrašnje strane. Konačni dizajn Ajsikon ležaljke i fotelje imao je sedište sa naslonom od otpreska, koje je izgledalo kao da lebdi u odnosu na ram izrađen od savijenog lameliranog drveta breze, a njegovo pravilno pozicioniranje i slepljivanje predstavljalo je pak poseban tehnički izazov koji je savladan posle brojnih pokušaja. Oba komada su imala svoje tapacirane verzije.

Ležaljka od aluminijuma sa drvenim rukonaslonima iz 1932-34. godine bila je deo kolekcije nameštaja od aluminijuma razvijene za švajcarsku kompaniju Embru-Werke iz Ciriha. Cilj je bila masovna proizvodnja jeftinog nameštaja, pa su se umesto za čelik sa kojim je Brojer imao najviše iskustva, odlučili za aluminijum. Kako je ovo bio mnogo mekši materijal, nameštaj koji je nastao se oblikovno znatno razlikovao od onog iz Bauhaus perioda. Ova kolekcija se po originalnim nacrtima proizvodi za istu kompaniju i danas.

Radne varijante Ajsikon fotelje.

Enterijer stambenog prostora u Ajsikon zgradi opremljen Brojerovim nameštajem. Ležaljka od aluminijuma je ovde u tapaciranoj varijanti.

Ajsikon ležaljka (80 x 61.5 x 129.5) i fotelja (81.3 x 62.2 x 96.5) predstavljaju najpoznatije komade iz kolekcije Ajsikon nameštaja.

Brojer je razvio još modela na bazi ležaljke i fotelje, ali iako su bili patentirani, nikada nisu ušli u proizvodnju. Kasnije je uspešno plasirano još nekoliko komada kolekcije među kojima su: stolice koje se slažu jedna na drugu, trpezarijski sto BT3, sofa i set stočića. 

Ajsikon fotelja (Isokon Short chair) projektovana je 1936-39. godine na osnovu iskustava sa Ajsikon ležaljkom (Isokon Long chair).

Otpresak rukonaslona Ajsikon fotelje je dodatno ukrućen elementom od šper ploče sa unutrašnje strane.

Godine 1937. Brojer još jednom prati svog mentora Valtera Gropijusa i emigrira u SAD, gde je dobio posao predavača na arhitektonskom odseku Harvard univerziteta. Sopstveni projektni biro osnovao je 1941. godine u Njujorku i posvetio se arhitektonskoj praksi u kojoj je bio aktivan do kraja života. U istoriji dizajna će ostati upamćen kao rodonačelnik modernog nameštaja izrađenog od čeličnih cevi, ali i kao jedan od najuticajnijih autora prve polovine 20. veka. 

Ajsikon set stočića iz 1936. godine pripada kolekciji Ajsikon nameštaja, ponosa modernističkog dizajna Velike Britanije.

Ajsikon stolica ima mogućnost da se slaže jedna na drugu. Ovde je prikazana uz odgovarajući trpezarijski sto (model BT3) projektovan iste 1936. godine.

Što se tiče Ajsikon kolekcije, njena proizvodnja je bila suspendovana zbog Drugog svetskog rata. Obnovljena je 1964. godine, ali je evropsko tržište moralo biti deljeno sa italijanskom firmom Gavina do 1968. godine, a sa američkom kompanijom Knoll do 1981. godine. Od 1986. ponovo je proizvodi londonska kompanija Windmill Furniture, koja je 2011. godine promenila ime u Ajsikon Plus (Isokon Plus). Ležaljka i fotelja Marsela Brojera još uvek zauzimaju značajno mesto u njihovom proizvodnom asortimanu.

Tekst je objavljen u časopisu DRVOtehnika, broj 73, januar 2022.